ηράκλειος

I

Όνομα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

1. Αυτοκράτορας του Βυζαντίου (610-641 μ.Χ.), η βασιλεία του οποίου αποτέλεσε σταθμό για τη βυζαντινή ιστορία. Τα μεγάλα προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει ο Η. ήταν εξωτερικά (η περσική απειλή από τα Α και η αβαροσλαβική από τα Β) και εσωτερικά: η άμεση ανάγκη να αναδιοργανώσει ένα κράτος που είχε στρατιωτικά και οικονομικά διαλυθεί, ύστερα από την εγκληματική βασιλεία του προκατόχου του, Φωκά.

Η αντιμετώπιση του εξωτερικού εχθρού, που άρχισε μια δεκαετία μετά την ανάρρηση του Η. στον θρόνο –πράγμα που δείχνει πόσο δύσκολη ήταν η εσωτερική ανασυγκρότηση–χαρακτηρίστηκε κυρίως από τις εκστρατείες, που από το 622 έως το 628 μ.Χ. ανέλαβε αυτοπροσώπως ο Η., εναντίον των Περσών. Οι τελευταίοι είχαν στο μεταξύ καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των ανατολικών επαρχιών. O πόλεμος αυτός εναντίον των Περσών ήταν ο πρώτος που πήρε χαρακτήρα σταυροφορίας, γιατί στράφηκε εναντίον αλλόπιστων φανατικών που σφαγίασαν και αιχμαλώτισαν χιλιάδες χριστιανούς, ενώ ταυτόχρονα κατέστρεψαν πλήθος χριστιανικών ναών και ανάμεσα σε αυτούς τον ναό του Παναγίου Τάφου κατά την κατάληψη των Ιεροσολύμων (614). Αναφέρεται –ίσως υπερβολικά– πως εκεί σφαγιάστηκαν 90.000 χριστιανοί. Οι εκστρατείες του H. έφτασαν σε κρίσιμη φάση το 626, όταν οι Πέρσες (για να δημιουργήσουν αντιπερισπασμό στον Η. που τους πολεμούσε στην Ανατολή) επιχείρησαν επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης συγχρόνως με τους Αβάρους, οι οποίοι πολιορκούσαν την πρωτεύουσα από ξηρά και θάλασσα και έφτασαν στη Χαλκηδόνα. Η απόκρουση του εχθρού, ύστερα από ηρωικό αγώνα της φρουράς της Κωνσταντινούπολης με κύριο εμψυχωτή τον πατριάρχη Σέργιο, είχε αποφασιστική σημασία για την εξέλιξη του αγώνα εναντίον των Περσών· ενώ οι τελευταίοι εγκατέλειψαν τη Χαλκηδόνα και τη Μικρά Ασία, o Η. άρχισε μεγάλη προέλαση προς τα N, που κατέληξε στην αποφασιστική μάχη της Νινευή (627) και στην κατάληψη της Δασταγέρδης (628), όπου βρίσκονταν τα ανάκτορα του Χοσρόη. Ύστερα από εσωτερική επανάσταση στην Περσία και την εκθρόνιση του βασιλιά Χοσρόη, o γιος του, Σιρόης, υπέγραψε ειρήνη· σύμφωνα με αυτήν, οι ανατολικές επαρχίες ελευθερώνονταν και επιστρέφονταν στο Βυζάντιο οι αιχμάλωτοι και ο Τίμιος σταυρός, τον οποίο οι Πέρσες είχαν πάρει όταν κατέλαβαν τα Ιεροσόλυμα.

Η μεγάλη νίκη του Η. εναντίον των Περσών προκάλεσε τον ενθουσιασμό των Βυζαντινών και εντυπωσίασε και τους πιο μακρινούς ηγεμόνες της Ανατολής και της Δύσης· παράλληλα, η ήττα των Αβάρων απάλλαξε το Βυζάντιο από τις επιδρομές τους, ενώ ταυτόχρονα είχε συνέπειες για την ιστορική εξέλιξη των σλαβικών πληθυσμών, οι οποίοι –αφού αποτίναξαν τον αβαρικό ζυγό– άρχισαν την εγκατάσταση στις περιοχές της βόρειας Βαλκανικής και τη δημιουργία κρατών. Έτσι, η βόρεια Βαλκανική χάθηκε για το Βυζάντιο, ενώ στην Ανατολή ο δύσκολος αγώνας και οι θυσίες του Η. είχαν πρόσκαιρα αποτελέσματα: η εμφάνιση του Μωάμεθ και η διάδοση της διδασκαλίας του (γεγονός με τεράστιες επιπτώσεις για την ιστορική πορεία των λαών της Μέσης Ανατολής) συνέπεσε με τις νίκες του Η. εναντίον των Περσών και με το τέλος του πολέμου που άφησε εξαντλημένους νικητές και νικημένους. Έτσι, ο αραβικός λαός, με έναν πρωτοφανή δυναμισμό, άρχισε την επεκτατική του δράση τη στιγμή που το Βυζάντιο είχε μόλις ολοκληρώσει τον σκληρό του αγώνα. Ο Η., στην τελευταία δεκαετία της βασιλείας του, παρακολούθησε την καταστροφή του έργου του από τους Άραβες –οι οποίοι με ραγδαίο ρυθμό ξεχύνονταν στις ανατολικές επαρχίες και τις καταλάμβαναν– χωρίς να έχει πια δυνάμεις να τους αναχαιτίσει. Το πρόβλημα της ραγδαίας κατάληψης των ανατολικών επαρχιών από τους Άραβες, που συνήθως αποδίδεται στον θρησκευτικό τους φανατισμό, εξηγείται ορθότερα, αν λάβει κανείς υπόψη πως οι επαρχίες αυτές, τις οποίες κατοικούσε στην πλειοψηφία σημιτικός πληθυσμός, είχαν χωριστικές τάσεις που ενισχύονταν από θρησκευτικές διαφορές (μονοφυσιτισμός), βαριά φορολογία και καταπίεση των γεωργών από τους μεγαλογαιοκτήμονες (κυρίως στην Αίγυπτο), ενώ οι στρατιωτικές δυνάμεις που μπορούσε να διαθέσει το κράτος ήταν μικρές, ανοργάνωτες και χωρίς ικανούς στρατηγούς. Η απώλεια των ανατολικών επαρχιών είχε τεράστια σημασία για την αυτοκρατορία, που έχασε τον πλούτο των χωρών αυτών και ταυτόχρονα το εμπόριο με την Ερυθρά θάλασσα και τον Ινδικό ωκεανό, ενώ οι συνθήκες του μεσογειακού εμπορίου ανατράπηκαν με την εκτεταμένη και συνεχή πειρατική δράση των Αράβων που επακολούθησε.

Ο H., στην προσπάθειά του να ανασυγκροτήσει το κράτος, εισήγαγε νέα στρατιωτική και διοικητική οργάνωση, την οποία όμως δεν πρόλαβε να εφαρμόσει πέρα από τη Μικρά Ασία. Σύμφωνα με αυτήν, η Μικρά Ασία διαιρέθηκε σε μεγάλες στρατιωτικές ζώνες που αποτέλεσαν τις νέες διοικητικές περιφέρειες, τα θέματα όπως ονομάστηκαν από τις στρατιωτικές δυνάμεις που εγκαταστάθηκαν σε αυτές. Ανώτατος άρχοντας ήταν ο στρατηγός, στον οποίο υπάγονταν οι επικεφαλής της πολιτικής εξουσίας (ανθύπατοι). Η συγκεντρωτική αυτή διοίκηση –ανάλογη με εκείνη των εξαρχάτων της Ιταλίας και της Αφρικής που είχε παλαιότερα θεσπιστεί– είχε στρατιωτικό χαρακτήρα και έδινε τη δυνατότητα αμεσότερης και αποτελεσματικότερης δράσης εναντίον του εχθρού. Το νέο διοικητικό σύστημα, από τα σπουδαιότερα έργα του H., που γενικεύτηκε στους διαδόχους του, δεν πρόλαβε να εφαρμοστεί στις ανατολικές επαρχίες, όπου η παλαιότερη στρατιωτική οργάνωση δεν στάθηκε ικανή να αναχαιτίσει την αραβική ορμή.

Η προσπάθεια του Η. να σταθεροποιήσει τη βυζαντινή εξουσία στις ανατολικές επαρχίες εκδηλώθηκε και στη θρησκευτική του πολιτική. Διαπιστώνοντας τον κίνδυνο που δημιουργούσε για την ενότητα του κράτους ο μονοφυσιτισμός και η αδιάλλακτη πολιτική από μέρους του κράτους εναντίον του, προσπάθησε να συνδιαλλάξει τα δύο αντίθετα ρεύματα με τη συνεργασία του πατριάρχη Σέργιου, ο οποίος ανέπτυξε τη θεωρία πως ο Χριστός έχει δύο φύσεις, αλλά μία θέληση, την οποία διατύπωσε στην περίφημη Έκθεση (634). Η άποψη του Σέργιου, που ονομάστηκε μονοθελητισμός και καταπολεμήθηκε με πάθος από τον μοναχό και έπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων Σωφρόνιο, αντί να λύσει το πρόβλημα δημιούργησε νέες αντιθέσεις και φανατισμό, την ώρα που οι Άραβες ολοκλήρωναν την κατάκτηση των ανατολικών επαρχιών.

Ωστόσο, με την απώλεια των επαρχιών αυτών καθώς και των περιοχών στη βόρεια Βαλκανική, η αυτοκρατορία –που την ίδια εποχή έχασε και τις κτήσεις της στην Ισπανία–ενώ δέχθηκε ένα καίριο οικονομικό πλήγμα, έγινε πιο ομοιογενής. Με την επικράτηση του ελληνικού στοιχείου, που ενισχύθηκε από την αναγνώριση από τον Η. της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας, εγκαινιάστηκε η κυρίως βυζαντινή περίοδος της αυτοκρατορίας. Ο Η. πρώτος ονομάστηκε βασιλιάς αντί αυτοκράτορας και έκοψε νομίσματα με την ελληνική επιγραφή εν τούτω νίκα.

Οι ηρωικοί αγώνες του H., η διοικητική μεταρρύθμιση και η θρησκευτική του πολιτική αποκαλύπτουν την τεράστια προσπάθειά του να ανασυγκροτήσει το κράτος και ειδικότερα να διασώσει τις ανατολικές επαρχίες, ενώ η εξουδετέρωση του πολεμικού του έργου πριν προλάβει να εφαρμόσει το νέο διοικητικό σύστημα στις επαρχίες αυτές και η αποτυχία της θρησκευτικής του πολιτικής μαζί με πολλές ατυχίες στην ιδιωτική του ζωή συνθέτουν την τραγικότητα της προσωπικότητας του H., ο οποίος στάθηκε ένας από τους μεγαλύτερους αυτοκράτορες του Βυζαντίου.

2. Βλ. λ. Κωνσταντίνος (Γ’), όνομα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

3. Δευτερότοκος γιος του αυτοκράτορα Κώνσταντα B’ (7ος αι. μ.Χ.). Μετά τον θάνατο του πατέρα του (668), στον θρόνο του Βυζαντίου ανέβηκε ο μεγαλύτερος αδελφός του, Κωνσταντίνος Δ’ ο Πωγωνάτος, που όρισε συναυτοκράτορες αυτόν και τον μικρότερο αδελφό τους Τιβέριο (659), χωρίς όμως να τους στέψει επίσημα μαζί του. Λίγα χρόνια μετά o Κωνσταντίνος προσπάθησε να απομακρύνει τους αδελφούς του, οι οποίοι υποστηρίζονταν από τη γερουσία και τον στρατό του θέματος των ανατολικών επαρχιών. Παρά τις αντιδράσεις των αντιπάλων του, κατόρθωσε να στερήσει τους αυτοκρατορικούς τίτλους από τους αδελφούς του, τους οποίους και απομάκρυνε από την Κωνσταντινούπολη.

II

Άγιος της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας. Υπήρξε στρατιώτης εθνικός, είχε όμως διδαχθεί πολλά για τον Χριστό. Όταν παρευρέθηκε στο μαρτύριο του επισκόπου Αλεξάνδρου (ο χρόνος και ο τόπος μάς είναι άγνωστα), θαύμασε την παρρησία και την πίστη του και ομολόγησε την πίστη του στον Χριστό. Μαζί του ομολόγησαν και οι Θεοδότη, Γλυκερία, Άννα και Ελισάβετ. Γι’ αυτό φυλακίστηκαν όλοι μαζί και υπέμειναν με θάρρος τα μαρτύριά τους. Η μνήμη τους τιμάται στις 22 Οκτωβρίου.

III

Όνομα στρατηγών της βυζαντινής περιόδου.

1. Στρατηγός του Βυζαντίου στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα Α’ (457-474 μ.Χ.). Ήταν γνωστός για τις μεγάλες στρατιωτικές ικανότητες και την ανδρεία του. Το 471, επικεφαλής ισχυρού στρατού και στόλου, αποβιβάστηκε στην Αφρική και αφού κατανίκησε τους Βανδάλους του Γεζέριχου, κυρίευσε την Τρίπολη και άλλες πόλεις. Τον επόμενο χρόνο πήρε μέρος στις επιχειρήσεις εναντίον των Περσών. Αργότερα πιάστηκε αιχμάλωτος από τους Γότθους και απελευθερώθηκε από τον αυτοκράτορα, που κατέβαλε σεαυτούς ποσό 475 ταλάντων. Δολοφονήθηκε από μισθοφόρους, οι οποίοι τον μισούσαν εξαιτίας της αυστηρότητάς του.

2. Στρατηγός του Βυζαντίου (550 – 615 μ.Χ.). Ήταν πατέρας του αυτοκράτορα Η. Καταγόταν από την Καππαδοκία και ήταν άνθρωπος ικανός και φιλόδοξος. Στα χρόνια του αυτοκράτορα Μαυρίκιου πήρε μέρος σε πολλές μάχες εναντίον των Περσών και διακρίθηκε για την ανδρεία και τις στρατηγικές αρετές του. Λόγω των μεγάλων υπηρεσιών του προς τον αυτοκράτορα, διορίστηκε έξαρχος της Αφρικής και παρέμεινε στο αξίωμα αυτό και μετά την εκθρόνιση του Μαυρίκιου από τον Φωκά, τον οποίο ποτέ δεν αναγνώρισε ως αυτοκράτορα.

3. Στρατηγός του Βυζαντίου (7ος αι. μ.Χ.). Ήταν αδελφός του ναυάρχου Αψίμαρου, που ανακηρύχθηκε από τον στρατό αυτοκράτορας με το όνομα Τιβέριος B’. Διορίστηκε από τον αδελφό του αρχιστράτηγος των στρατευμάτων της Ασίας και όταν ξέσπασαν εμφύλιες διαμάχες ανάμεσα στους Άραβες φυλάρχους, οδήγησε τον στρατό εναντίον τους. Μετά από διαδοχικές νίκες συνέλαβε χιλιάδες αιχμαλώτους και συγκέντρωσε πλούσια λάφυρα. Ο H. είχε άδοξο τέλος, αφού απαγχονίστηκε στα τείχη της Κωνσταντινούπολης με διαταγή του Ιουστινιανού B’, ο οποίος προηγουμένως –με τη βοήθεια των Βουλγάρων– είχε ανακτήσει τον θρόνο του.

IV

Όνομα δύο βασιλέων της Γεωργίας.

1. H. Α’ (17ος αι.). Εγγονός του βασιλιά του Κακέτ, Θεϊμουράζ Α’. Μετά την κατάληψη της Γεωργίας από τους Πέρσες, πήγε αρχικά στην Ιμερέθ και αργότερα στη Ρωσία. Ύστερα από μια αποτυχημένη απόπειρα να ανακτήσει τον θρόνο του, αποφάσισε να συμφιλιωθεί με τον σάχη της Περσίας, Σολιμάν, ο οποίος είχε την επικυριαρχία της Γεωργίας. Έτσι, εγκαταστάθηκε στην περσική αυλή, όπου προκειμένου vα αποκτήσει την εύνοια του Πέρση ηγεμόνα –και ίσως, στη συνέχεια, κάτι από τις χαμένες κτήσεις του– ασπάστηκε τον ισλαμισμό παίρνοντας ταυτόχρονα το μουσουλμανικό όνομα Ναζάρ Αλή Χαν. Πραγματικά, το 1688 ανέκτησε ένα μέρος του βασιλείου του, στο οποίο αυτή τη φορά ήταν μάλλον τοπάρχης παρά βασιλιάς. Ο Η. είχε τρεις γιους, τον Ιμάμ Κουλή Χαν, τον Μοχάμετ Κουλή Χαν και τον Θεϊμουράζ B’, οι οποίοι τον διαδέχτηκαν.

2. H. B’ (18ος αι.). Γιος του Θεϊμουράζ B’. Ασπάστηκε τον ισλαμισμό και υπηρέτησε μαζί με τον πατέρα του στον στρατό του Σάχη. Το 1774 ανακηρύχθηκε ηγεμόνας ενός τμήματος της Γεωργίας και πολύ σύντομα, αφού νίκησε τους Πέρσες, κατόρθωσε να γίνει ουσιαστικά ανεξάρτητος. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, ως νόμιμος κληρονόμος, κατέλαβε και το κράτος εκείνου. Στη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού πολέμου πολέμησε στο πλευρό των Ρώσων και κέρδισε έτσι την εύνοια της αυτοκράτειρας Αικατερίνης B’. Εκείνη, με ειδική διάταξη που φρόντισε να περιληφθεί στη συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774), του εξασφάλισε πλήρη ανεξαρτησία και ανέλαβε επιπλέον το κράτος του υπό την προστασία της. Το 1795 οι Πέρσες, με αιφνιδιαστική επιδρομή, ερήμωσαν τη Γεωργία και την Τιφλίδα και ο Η. αναγκάστηκε να καταφύγει στη Ρωσία. Στη διάρκεια της βασιλείας του προσπάθησε να οργανώσει το κράτος του κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, προσκαλώντας στην αυλή του Γερμανούς και Ρώσους ευγενείς και εφαρμόζοντας τολμηρές μεταρρυθμίσεις. Ο διάδοχός του παραχώρησε στον τσάρο της Ρωσίας, Παύλο Α’, όλα τα δικαιώματα του θρόνου του.

* * *

-α, -ο (Α ἡράκλειος, -εία, -ον και ἡράκλειος, -ον, επικ. τ. ἡρακλήειος, ιων. τ. ἡρακλήϊος, -η, -ον) [Ηρακλής)]

1. αυτός που ανήκει ή αναφέρεται ή προσιδιάζει στον Ηρακλή (α. «ηράκλειος άθλος» β. «βίη Ἡρακλείη» — ο Ηρακλής, Ομ. Ιλ.)

2. φρ. «Ἡράκλειαι στῆλαι» ή «στήλες τού Ηρακλέους» — στενός θαλάσσιος πόρος μεταξύ τής Μεσογείου και τού Ατλαντικού ωκεανού, το σημερ. Γιβραλτάρ, όπου ο Ηρακλής, κατά τη μυθολογία, έστησε σε καθεμιά από τις δύο όχθες από μια στήλη

νεοελλ.

1. γιγαντώδης, τεράστιος, υπερφυσικός («με τον ένα ηράκλειον βραχίονα», Παπαδ.)

2. το ουδ. ως ουσ. βοτ. το ηράκλειο

γένος αγγειόσπερμων δικότυλων φυτών που ανήκει στην τάξη σκιαδανθή, οικογένεια σκιαδοφόρα·|| αρχ.

1. το ουδ. ως ουσ. τό Ἡράκλειον και Ἡρακλεῑον

α) ναός τού Ηρακλέους

β) πολύ μεγάλο ποτήρι, το οποίο χρησιμοποιούσε ο Ηρακλής

2. (ουδ. πληθ. ως ουσ.) τά Ἡράκλεια

γιορτή προς τιμήν τού Ηρακλέους

3. το θηλ. ως ουσ. ἡ ἡρακλεία

ονομασία φυτού

4. το αρσ. ως ουσ. ό ἡράκλειος

μήνας τού Δελφικού έτους

5. φρ. α) «νοῡσος ἡρακλείη» — η επιληψία (Ιπποκρ.)

β) ἡράκλειον πάθος» — η ελεφαντίαση (Αρετ.)

γ) «ἡράκλεια λουτρά» — θερμά λουτρά

δ) «λίθος ἡρακλεία» ή «λίθος ἡράκλεια» — ο μαγνήτης

ε) «πάνακες ἡράκλειον» — το φυτό οποπάναξ*.

επίρρ...

ἡρακλείως (Α)

όπως ο Ηρακλής.